کريمه: جهان در آستانه «جنگ سرد» ديگر؟

شباهت‌هايي ميان جنبش ضد مرسي، رئيس‌جمهور مصر، و جنبش ضد يانوکوويچ، رئيس‌جمهور اوکرائين، وجود دارد.

ر دو جنبش تداوم انقلاب‌هاي نافرجام اين دو کشور بود.

هر دو «انقلاب» به اقتدار رؤساي جمهوري انجاميد که مطلوب طيف غرب‌گراي جامعه نبود: محمد مرسي در مصر (2012) و ويکتور يانوکوويچ در اوکرائين (2010).

هر دو رئيس‌جمهور در انتخابات رياست‌جمهوري از اکثريت آراء ناچيزي برخوردار بودند: مرسي 7. 51 در صد آراء و يانوکوويچ 95. 48 در صد آراء. رقباي اصلي هر دو رئيس‌جمهور آراء چشمگيري داشتند: احمد شفيق 27. 48 در صد و تيموشنکو 47. 45 در صد آراء

نيروي اصلي که بخش قابل‌اعتنايي از جمعيت را عليه مرسي و يانوکوويچ به ميادين و خيابان‌ها کشانيد، و سقوط هر دو را سبب شد، جوانان پرشور بودند با گرايش‌هاي آرماني و مبهم به غرب: در مصر «جنبش جوانان 6 آوريل» و «جنبش تمرّد» و در اوکرائين «جنبش پورا». پورا واژه روسي به معني جوانان است. هر چند برخي محققين جوانان داراي گرايش‌هاي غربي در اوکرائين را حدود 40 در صد کل جمعيت جوان اين کشور و ميزان مشارکت سياسي آن‌ها را بسيار کمتر از جوانان جوامع ديگر مي‌دانند.

در هر دو جنبش مصر و اوکرائين، در کنار جنبش‌هاي ليبرالي شاهد حضور گروه‌هاي افراطي راست‌گرا نيز هستيم: چهره‌هاي افراطي مانند سرهنگ عمر عفيفي سليمان و اسراء عبدالفتاح در مصر و سازمان نئونازي «يونا- يونسو» در اوکرائين. خانم اسراء عبدالفتاح (نامزد جايزه صلح نوبل 2011) و سرهنگ سليمان حرکت‌هاي تند ضد اسلامي، مانند حمله به مساجد، را در مصر هدايت مي‌کردند و سازمان مسلح فاشيستي «يونا- يونسو» (سازمان دفاع از خود اوکرائين)، که با گروه‌هاي نئونازي آلمان مرتبط است، علاوه بر تظاهرات خياباني ضد روسي، در جنگ چچن عليه روسيه حضور مسلحانه داشته است

شباهت مهم ديگر جنبش‌هاي ضد مرسي و ضد يانوکوويچ در مصر و اوکرائين، حضور «اليگارک‌ها»، يعني ثروتمندان بزرگ، در پس صحنه و دستکاري آن‌ها در حوادث يا بهره‌گيري ابزاري آن‌ها از تحولات است؛ زرسالاراني که طرح‌ها و اهداف خود را، برغم جوانان آرمان‌گرا، دنبال مي‌کنند.

****

در اوج تحولات مصر، و حوادث پيش و پس از کودتاي 3 ژوئيه 2013/ 12 تير 1392 مصر، درباره نقش «اليگارک‌هاي مصري» در اين تحولات سخن گفتم و چهره‌هاي سياسي وابسته به آن‌ها و پيوندشان با نئوکان‌هاي آمريکايي. آن زمان کودتاي مصر را نقشه اين کانون‌ها ارزيابي کردم برغم سياست رسمي دولت آمريکا؛ يعني عمل «خودسرانه» کانون‌هاي داخلي و خارجي مصر که سياست رسمي دولت اوباما را نمي‌پسندند و مي‌خواهند آن را در برابر «کار انجام شده» قرار دهند. در عمل نيز چنين شد.

در پس تحولات مصر، ثروتمندان درجه اوّل مصري، که بطور عمده قبطي بودند، حضور داشتند؛ افرادي چون نجيب انسي ساويرس (ميلياردر معروف قبطي که بعنوان ثروتمندترين مصري شناخته مي‌شود)، طارق حجي (مديرعامل کمپاني شل خاورميانه در سال‌هاي 1988-1996)، صلاح دياب (از ثروتمندان درجه اوّل مصر، بنيان‌گذار مجتمع خدمات نفتي پيکو و شريک کمپاني هاليبرتون در مصر و مالک روزنامه المصري اليوم)، و رامي لکح (ميلياردر يوناني‌تبار مصري) و ديگران. سياستمداران و روشنفکراني چون مايکل منير (رئيس انجمن قبطيان مقيم آمريکا) و اسامه غزالي حرب (عضو سابق حزب کمونيست مصر و بنيان‌گذار حزب جبهه دمکراتيک)، محمد عصمت سادات (پسر انور سادات، رهبر حزب اصلاح و توسعه)، سعدالدين ابراهيم (جامعه‌شناس مصري مقيم آمريکا و رئيس مرکز ابن‌خلدون) و ديگران.

يک هفته پس از کودتاي مصر، در 10 ژوئيه 2013، بن هوبرد و ديويد کرکپاتريک، خبرنگاران نيويورک تايمز در قاهره، گزارشي در اين روزنامه منتشر کردند. آن‌ها از پشت صحنه تحولاتي سخن گفتند که ميليون‌ها نفر را عليه محمد مرسي به خيابان کشانيد. به گزارش هوبرد و کرکپاتريک، صحنه‌گردان اصلي تظاهرات، که توجيهي براي کودتاي ژنرال‌هاي مصري شد، «اعضاي دستگاه قديم، برخي نزديکان آقاي مبارک و ژنرال‌هاي ارشد بودند که با راهنمايي و سازمان‌دهي خود دولت اسلام‌گرا را ساقط کردند؛ از جمله نجيب ساويرس، ميلياردر... ساويرس، که يکي از ثروتمندترين مصريان است و غول مالي دستگاه قديم [دوران مبارک] است، چهارشنبه [در مصاحبه با ما] گفت که او از "جنبش تمرّد" که خواستار خلع مرسي بود حمايت مي‌کرده است. او به آن‌ها اجازه داده تا «جنبش تمرّد» از دفاتر او در سراسر مصر و از ساختار حزب سياسي که او ساخته، بنام «مصريان آزاد»، استفاده کند. او شبکه تلويزيوني پربيننده خود و سهام بزرگ خود را در بزرگ‌ترين روزنامه مصر در خدمت «جنبش تمرّد» قرار داد. ساويرس حتي مخارج توليد ويدئوي موسيقي محبوبي را تأمين کرد که از شبکه تلويزيوني او پخش شد و تأثير بسيار گذاشت. ساويرس افزود: «جنبش تمرّد حتي نمي‌داند که اين من بودم که از آن‌ها حمايت مي‌کردم. من بابت اين کار شرمسار نيستم.»

****

همين پديده را در کيف مي‌بينيم. اندرو کرامر، خبرنگار نيويورک تايمز، در کوران تحولات اخير اوکرائين دو گزارش از کيف منتشر کرده است.

گزارش اوّل اندرو کرامر در 6 دسامبر 2013 است؛ زماني که جنبش ضد يانوکوويچ در اوکرائين اوج گرفته بود. عنوان گزارش اين است: «در پس صحنه: نبرد ثروت و قدرت در اوکرائين براي آينده.» از اين عنوان مي‌توان فهميد که کرامر صحنه سياست اوکرائين را نبرد ميان ثروتمندان بزرگ نوکيسه اوکرائين (اليگارک‌ها) مي‌بيند که به دنبال استقرار نظام سياسي مبتني بر خواست‌هاي خود هستند و از اينرو دولت يانوکوويچ را برنمي‌تابند.

کرامر مي‌نويسد: فوق ثروتمندان اوکرائين، که «اليگارک‌ها» ناميده مي‌شوند، [برخلاف مردم عادي] شب‌ها در چادرهاي ميدان استقلال نمي‌خوابند ولي همانند تظاهرکنندگان حاضر در خيابان‌هاي پايتخت تهديدي مهيب براي پرزيدنت ويکتور يانوکوويچ بشمار مي‌روند. پترو پوروشنکو، آشکارترين و غرب‌گراترين اليگارک اوکرائين، که غول کشتي‌راني و شکلات‌سازي و کشاورزي اين کشور بشمار مي‌رود، و شبکه تلويزيوني او تظاهرات ميدان استقلال را پوشش خبري زنده مي‌دهد، در گفتگو با اندرو کرامر، در لابي «هتل اوکرائين» کيف، مشرف بر ميدان استقلال، مي‌گويد: «آيا فکر مي‌کنيد ميان مردم حاضر در خيابان‌ها و تجار بزرگ فرقي هست؟ در عشق آنان به کشورشان هيچ فرقي نيست.» او در حالي که از لابي هتل به ميدان نگاه مي‌کند مي‌افزايد: «در پايان روز همه ما درباره مدرنيزاسيون اقتصاد و کشور صحبت مي‌کنيم.»

بنوشته کرامر، در اوکرائين نيز، مانند ساير جمهوري‌هاي شوروي سابق، در فرايند خصوصي‌سازي بخش دولتي، عده‌اي به ثروت‌هاي عظم رسيدند و در عرصه رسانه‌هاي جديد، بانک‌ها، ارتباطات، فولاد، معادن زغال و صنايع سنگين کشور امپراتوري‌هاي خود را ايجاد کردند. ولي برخلاف روسيه، که پرزيدنت پوتين اليگارک‌ها را از سياست بيرون کرده، در اوکرائين شبکه‌هاي بهم پيوسته ثروتمندان فوق‌العاده قدرتمند هستند و مانند دولت در سايه و فراکسيون متنفذ در پارلمان عمل مي‌کنند. آقاي پوروشنکو نيز عضو پارلمان است. نگاه اين اليگارک‌ها پيوند با غرب است؛ در مقابل کساني که در پيرامون پسر يانوکوويچ گرد آمده‌اند و به پيوند با کرملين نظر دارند.

کرامر مي‌افزايد: در جنگ ميان غول‌هاي مالي، خيابان ابزار است ولي تنها يکي از ابزارها. ابزار ديگر بحران مالي قريب‌الوقوع است. اوکرائين براي حل بحران اقتصادي خود تا ماه مارس 2014 به 18 ميليارد دلار نياز دارد. پوروشنکو، که مجله فوربس، ثروت او را 6. 1 ميليارد دلار ارزيابي کرده است، نماد ثروتمندان قديمي‌تر است [در مقابل ثروتمندان نوپايي که در پيرامون يانوکوويچ در شرف پيدايش هستند]، که بيش‌تر در پي جذب شرکاي بين‌المللي هستند تا سود سريع. آن‌ها به پيوند با اتحاديه اروپا و تضمين بيش‌تر براي حفظ دارايي‌شان تمايل دارند. آن‌ها مايل‌اند که دولت از صندوق بين‌المللي پول وام بگيرد.

ويکتور پينچوک، ميلياردر و داماد رئيس‌جمهور سابق، لئونيد کوچما، نيز حامي پوروشنکو است. آن‌ها روز چهارشنبه اعلاميه‌اي امضاء کردند در حمايت از تظاهرات. ثروتمندترين فرد در اوکرائين، رينت آخماتوف، معمولاً بعنوان حامي سرسخت يانوکوويچ شناخته مي‌شود؛ ولي کمپاني او اطلاعيه‌اي بي‌طرفانه صادر کرده و گفته است که اوکرائين بايد هم با روسيه و هم با اروپا پيوند داشته باشد.

پوروشنکو مي‌گويد: تجارت با اروپا راه مدرنيزه کردن کشور و مبارزه با فساد است؛ راهي است به سوي دستگاه قضايي عادلانه و آزادي مطبوعات و دمکراسي. مدرنيزاسيون کشور ما ممکن است ولي متأسفانه [يانوکوويچ] با امضاء نکردن [پيمان تجاري با اتحاديه اروپا] اين اميد را از مردم گرفت.

بنوشته کرامر، مخالفان يانوکوويچ مي‌گويند که در پيرامون رئيس‌جمهور گروهي مخفي از اليگارک‌ها گرد آمده‌اند که از تجارت با روسيه سود مي‌برند و علاقه‌اي به حکومت‌گري خوب ندارند. آلکساندر، پسر يانوکوويچ، که دندانپزشک است، در دوران رياست‌جمهوري پدرش به يکي از ثروتمندان بزرگ کشور بدل شده و رهبري گروهي را به دست گرفته که به «خانواده» شهرت يافته‌اند و منافع آن‌ها در مناطق شرقي اوکرائين است که بطور سنتي به روسيه گرايش دارند.

****

دوّمين گزارش اندرو کرامر در 2 مارس 2014 در نيويورک تايمز منتشر شد.

کرامر در اين گزارش دولت موقت کيف را دولت «صاحبان صنعت فوق ثروتمند» توصيف کرده است که مناصب اصلي را به دست گرفته‌اند. براي مثال، واديم نووينسکي، که مجله فوربس در سال گذشته ثروت او را 9. 1 ميليارد دلار ارزيابي کرده، بعنوان نماينده دولت کيف در کريمه منصوب شده در حالي که کريمه در کنترل روسيه است. يا آلکساندر ياروسلاوسکي، بانکدار، بعنوان استاندار خارکف منصوب شده که مردم هوادار روسيه ساختمان‌هاي دولتي را در اشغال دارند.

ويکتور پينچوک، دوّمين اليگارک اوکرائين و داماد رئيس‌جمهور پيشين، با صدور اطلاعيه‌اي حمايت خود را از انتصاب‌ها اعلام کرده و گفته «در اين اوضاع، تجار بزرگ اوکرائين مي‌تواند نقشي موقتي در دولت ايفا کنند ولي در اوضاع معمولي چالش اوکرائين جدا کردن تجارت از سياست خواهد بود.»

در اين ميان، موضع رينت آخماتوف، ثروتمندترين اليگارک اوکرائين، جالب است. آخماتوف چون گذشته رويه‌اي احتياط‌ آميز در پيش گرفته و اعلام کرده که از تماميت ارضي اوکرائين حمايت مي‌کند ولي وارد سياست نمي‌شود و تلاشش را مصروف بهبود وضع اقتصادي کشور مي‌کند.

****

البته، کرامر از «يهودي» بودن اليگارک‌هاي نامدار اوکرائين، چون رينت آخماتوف (با 16 ميليارد دلار ثروت) و ويکتور پينچوک (با 2. 4 ميليارد دلار ثروت)، آلکساندر فلدمن (رئيس کميته يهوديان اوکرائين) و پترو پوروشنکو، همو که با وي در لابي «هتل اوکرائين» گفتگو کرده، سخن نگفته، و نيز نگفته که در پارلمان کنوني اوکرائين 43 در صد يهودي، 34 در صد روس و تنها 22 در صد اوکرائيني هستند.

دستکاري (مانيپولاسيون) افکار عمومي، بويژه جوانان، از طريق رسانه‌ها، و به خيابان کشانيدن انبوه مردم براي تحقق اهداف سياسي روشي است که در اوايل سال 2013 در مصر و در پايان اين سال در کيف آزموده شد. در هر دو مورد توده انبوه جمعيت معترض همه مردم نبودند و تحولات پسين نشان داد که حداقل نيمي از جامعه از دولت‌هاي مرسي و يانوکوويچ حمايت مي‌کردند يا ساقط کردن آن‌ها را نمي‌پسنديدند. در هر دو مورد اليگارک‌ها در پس حوادث بودند. در قاهره همپيوندي اليگارک‌ها و ژنرال‌هاي مصري با آل‌سعود و شرکايش، کويت و امارات، و حمايت باند نتانياهو از کودتا، آشکار بود. در اوکرائين پيوندهاي خارجي مشابه وجود دارد. پيوند اليگارک‌هاي اوکرائين با زرسالاران آمريکا و اروپاي غربي پنهان نيست. حضور سازمان‌هاي مسلح نئونازي چون «يونا- يونسو»، که سابقه جنگ در چچن عليه روسيه دارد، مي‌تواند وضع اوکرائين را خطرناک کند. نشانه‌هاي آشکار از بحراني جهاني پديدار شده؛ ولي هنوز نمي‌دانيم چه خواهد شد.

سه‌شنبه، 13 اسفند 1392/ 4 مارس 2014

عبدالله شهبازی