آيا کريمه مستقل مي‌شود؟

شبه جزيره کريمه، واقع در شمال درياي سياه، سرزميني کهن است. در دوران باستان، اين سرزمين مأواي سکاها (سيت‌ها) و تورها (در کوهستان‌هاي جنوبي) بود. يونانيان شبه‌جزيره کريمه را «توريکا» مي‌ناميدند. هرودت تورها را قومي کوچ‌نشين و جنگجو و غارت‌گر توصيف کرده است.

در دوران پس از مهاجرت مغول‌ها به سوي غرب و تشکيل دولت‌هاي مغول، کريمه جزو خانات قبچاق (اردوي زرين) بود و با نام «قِرِم» شناخته مي‌شد. «قِر» به معني «تپه» و «قريم» به معني «تپه من» است. «کريمه» روسي شده اين نام است.

در سده پانزدهم ميلادي، با فروپاشي دولت مرکزي قبچاق، دولت‌هاي محلي قرم، قازان، حاجي طرخان (استراخان) و سيبر به قدرت‌هاي مستقل بدل شدند. اين فرايند به استقلال خان‌نشين مسکوي نيز انجاميد و در زمان ايوان سوّم آخرين پيوندهاي رسمي دولت محلي مسکوي با خانات قبچاق قطع شد. از اينرو، ايوان سوم با لقب «کبير» از حکام سلف مسکوي متمايز مي‌شود. در دوران ايوان سوّم و واسيلي سوّم و ايوان چهارم (ايوان مخوف) خان‌نشين مسکوي بتدريج به دولت روسيه فراروئيد و سرانجام ايوان مخوف در سال 1547 خود را «تزار سراسر روسيه» خواند و خان‌نشين‌هاي قازان (1552)، حاجي طرخان (1556) و سيبر (1582) را به قلمرو خود منضم کرد.

در آن دوران، دولت کريمه قدرتي همسنگ با روسيه بود. در زمان حکومت واسيلي سوّم، پدر ايوان مخوف، محمد گراي، پسر منگلي ‌گراي و خان وقت کريمه (1515-1523)، به مسکوي حمله برد، قشون روس‌ را تارومار کرد، به نزديکي شهر مسکو رسيد (1521) و واسيلي را به ابراز تابعيت و پرداخت خراج مجبور نمود. در دوران ايوان مخوف نيز، دولت‌ گراي اوّل، خان کريمه (1550-1577)، بعنوان رقيب بزرگ و مانع اصلي توسعه‌طلبي مسکوي به سمت جنوب و شرق شناخته مي‌شد. جوزف فن هامر پورگشتال از اين خان کريمه با عناويني چون «دشمن مهيب هولناک» و «مايه هول و هراس روس‌ها» ياد مي‌کند. اقتدار دولت ‌گراي تا بدان حد بود که در مه 1571 شهر مسکو را تصرف کرد و به انتقام غارت و کشتار هولناک ايوان در قازان و حاجي‌ طرخان به آتش کشيد. در اين آتش‌سوزي تمامي شهر، بجز قلعه کرملين، بکلي سوخت. در اين زمان، ايوان از مسکو گريخت و در شهر ولگودا پناه گرفت. يکي از انگليسي‌هاي مقيم مسکو در گزارش خود به لندن ماجرا را اين‌گونه شرح داده است:

«در 24 مه شاه کريمه بهمراه حدود 120 هزار سوار و مرد جنگي وارد شهر مسکو شد و شهر را به آتش کشيدند. مي‌توانم به جرئت بگويم که تمامي چوب‌هاي شهر به خاکستر تبديل شد و تصور نمي‌کنم سدوم و گومورا [قوم لوط] چنين به سرعت نابود شده باشند. به يقين اين بلايي بود که خداوند به دليل شرارت [اين] مردم نازل کرد... به درگاه خداوند دعا مي‌کنم که هيچگاه ديگر چنين صحنه‌اي نبينم.»

در دوران پسين، خان‌نشين کريمه تابع دولت مقتدر عثماني شد و، بنوشته کارامازين- مورخ نامدار روس، سلطان سليمان خان، کريمه را سنگر اصلي نيروهاي مسلمان در شرق مي‌دانست.

با توسعه اقتدار روسيه تصرف کريمه مورد توجه قرار گرفت و کاترين دوّم (کبير) از سال 1771 دسيسه و تهاجم در خان‌نشين کريمه را آغاز کرد که در سال 1783 به الحاق کامل کريمه به روسيه و اخراج و آوارگي ده‌ها هزار مردم بومي اين سرزمين انجاميد.

سياست «روسي کردن» کريمه از زمان کاترين آغاز شد و در زمان استالين به اوج رسيد. استالين در سال 1944 بخشي از جمعيت بومي کريمه را، به اتهام همکاري با آلمان نازي، به ازبکستان و ساير سرزمين‌هاي آسياي ميانه انتقال داد. اين حادثه در ميان مردم کريمه به «سورگون»، به معني «تبعيد»، معروف است. بدينسان، در پي سياست‌هاي روسيه تزاري و استاليني، روس‌ها در کريمه به جمعيت غالب بدل شدند.

امروزه، حدود 260 هزار نفر از مردم بومي کريمه در سرزمين خود، حدود 150 هزار نفر در ازبکستان و ساير کشورهاي آسياي ميانه و حدود 5 ميليون نفر کريمه‌اي‌تبار در ترکيه و روماني و بلغارستان و لهستان و فنلاند و کانادا و ايالات متحده آمريکا زندگي مي‌کنند. بخش عمده اين مردم ساکن ترکيه هستند. طبق برخي تخمين‌ها، تنها 480 هزار نفر از اين مردم هنوز به زبان بومي خود، که شاخه‌اي از ترکي است، تکلم مي‌کنند.

اوکرائين قريب به 46 ميليون نفر جمعيت دارد. جمعيت کريمه حدود دو ميليون نفر است که حدود يک ميليون و 200 هزار نفر روس، 480 هزار نفر اوکرائيني، و 260 هزار نفر بومي (تاتار) هستند.

بدينسان، با توجه به غلبه جمعيت روس در کريمه و پيوند آنان با روسيه، اقدام ديروز پارلمان کريمه قابل درک است و اگر فرايند تحولات اوکرائين به زيان روسيه تداوم يابد، استقلال منطقه استراتژيک کريمه محتمل است.

عبدالله شهبازی

جمعه، 9 اسفند 1392/ 28 فوريه 2014